LTS: Ngày 26/4/2021 vừa đúng 35 năm sau vụ nổ Chernobyl - thảm họa hạt nhân lớn nhất lịch sử nhân loại. Một số đồng vị phóng xạ mà nó phát tán mới chỉ bước sang vòng bán rã thứ hai. Khu vực bán kính 30km xung quanh lò phản ứng số 4 đã phát nổ vẫn bị khoanh vùng và đánh dấu "không thể sinh sống được" trong ít nhất 20.000 năm nữa.
Cha đẻ nhà máy điện nguyên tử Chernobyl, cựu giám đốc Viktor Brukhanov hiện vẫn còn sống và bước sang tuổi 85. Ông ấy đã phải trả giá - tất nhiên - 250 rem phóng xạ nhiễm vào người và bản án 10 năm tù lao động khổ sai ở Donetsk.
Nhưng ít người biết, nếu phải tìm ai đó để đổ lỗi ở Chernobyl năm đó thì Brukhanov sẽ là người đáng thương nhất. Vào thời điểm nhà máy phát nổ, ông ấy vẫn còn đang ngủ. Sai sót của cấp dưới, những áp lực và sự che đậy lỗ hổng trong thiết kế lò phản ứng RBMK từ cấp trên vô tình kẹp Brukhanov vào giữa, đẩy ông ấy ra trước vành móng ngựa để nhận lấy bản án không phải là của mình.
Trước đó, Brukhanov đã được trao Cờ đỏ Lao động và cả Huân chương Cách mạng Tháng Mười, hai trong số ba giải thưởng dân sự cao quý nhất ở Liên Xô thập niên 80. Ông ấy cũng là người khai sinh ra Pripyat, một thị trấn được mệnh danh là "atomgrad", thiên đường nguyên tử kiểu mẫu dành cho những công dân Liên Xô làm việc ở Chernobyl thời đó.
Nhưng thảm họa Chernobyl cuối cùng đã đẩy ông ấy xuống hố sâu một cách nghiệt ngã. Brukhanov bây giờ đang sống tàn tật như một người đàn ông vô danh ở Kiev, mà có lẽ, cuộc đời ông ấy không đáng bị như vậy.
Genk thực hiện loạt bài Minimag này dựa trên những ghi chép và phỏng vấn Brukhanov ngoài đời thực. Mời bạn đọc phần 1 bài viết tại đây: Chuyện chưa kể về cha đẻ nhà máy điện hạt nhân Chernobyl: Phần 1 - Người đi xây thiên đường nguyên tử.
***
Khác với hình tượng một người đàn ông nóng nảy, bảo thủ và chối bỏ trách nhiệm được xây dựng trong seri phim Chernobyl của HBO, Brukhanov ngoài đời thực là một vị giám đốc hiền lành, ăn nói nhỏ nhẹ và cư xử nhẹ nhàng với mọi người. Ông ấy chưa bao giờ quát mắng cấp dưới và được họ miêu tả giống như "một viên kẹo dẻo".
Sinh ra trong một gia đình gốc Nga ở Uzbekistan, Brukhanov là con trưởng trong số 4 anh em và đã xây dựng sự nghiệp bằng chính thực lực của mình. Sau khi lấy bằng kỹ sư điện, ông ấy ra trường và vào làm việc trong một nhà máy thủy điện ở Uzbekistan.
Bắt đầu từ vị trí thấp kém nhất trong ngạch ở một phòng tuabin máy, Brukhanov dần phấn đấu trở thành giám đốc nhà máy nhiệt điện lớn nhất Ukraine.
Là một đảng viên trẻ tận tụy, được việc và trung thành, cuối những năm 1960, Brukhanov lọt vào mắt xanh của Bộ trưởng Bộ năng lượng Liên Xô. Ông được triệu tập về Moscow để nhận nhiệm vụ xây dựng tổ hợp điện nguyên tử Chernobyl khi mới chỉ 34 tuổi.
Brukhanov nhận lấy trọng trách mới trong một tâm trạng háo hức và tự tin. Kế hoạch xây dựng các hạng mục hỗ trợ nhà máy trong những năm đầu tiên cũng diễn ra thuận lợi. Nhưng bước sang thập niên 1970, nền kinh tế Liên Xô rơi vào Kỷ nguyên trì trệ đã kéo cả nền công nghiệp và xây dựng đi xuống.
Bóng mây đen của kế hoạch hóa tập trung, bộ máy bao cấp quan liêu và nạn tham nhũng đã bắt đầu che phủ ngành công nghiệp hạt nhân. Mini seri Chernobyl đã tái hiện tình trạng này trong cảnh Brukhanov nói về những cỗ máy đo phóng xạ "Moscow luôn là vậy. Họ gửi cho chúng ta những thiết bị chết tiệt và tự hỏi tại sao mọi thứ lại trục trặc".
Ngay từ những ngày đầu trước khi hạng mục nhà máy Chernobyl được xây dựng, nguyên vật liệu gửi từ Liên Xô xuống Ukraine đã bị cắt xén. Brukhanov luôn bị đặt vào tình trạng thiếu hụt thiết bị.
Vật liệu xây dựng và thiết bị cơ khí thường đến muộn, hoặc nếu có đến cũng thường bị lỗi. Brukhanov vì thế đã phải chỉ đạo các kỹ sư thực hiện một hoạt động được gọi là "đại tu trước khi cài đặt".
Ông không tin vào thiết bị mà Moscow gửi tới. Mỗi chiếc máy biến áp, tua bin và thiết bị chuyển mạch đều phải được tháo tung ra tới từng chiếc bu lông, đai ốc để kiểm tra. Sau đó, các kỹ sư ở Chernobyl sẽ tự sửa chữa hoặc lắp ráp lại chúng theo thông số kỹ thuật ban đầu.
Nhiều đường ống, bê tông cốt thép không đáp ứng nổi tiêu chuẩn an toàn hạt nhân thậm chí đã bị Brukhanov thẳng tay vứt bỏ. Nhưng cái giá của việc đảm bảo yêu cầu kỹ thuật là dự án sẽ bị chậm tiến độ. Brukhanov liên tục bỏ lỡ các mốc kế hoạch và phải đối mặt với khiển trách của cấp trên ở Uknaine và cả Moscow.
Năm 1972, Brukhanov tiếp tục phải vật lộn với các tranh chấp lao động và đấu đá nội bộ giữa những nhà quản lý xây dựng. Công nhân thì phàn nàn về tình trạng thiếu lương thực. Trong thị trấn Pripyat, chính quyền thành phố được nuông chiều ngày càng đòi hỏi nhiều hạng mục tiện ích sang trọng. Họ muốn có thêm tiệm bánh, một cung văn hóa và một trung tâm mua sắm.
Cảm thấy quá áp lực trong tình trạng này và các deadline phục vụ kế hoạch 5 năm của Đảng ở Chernobyl dần trở nên bất khả thi, tháng 7 năm 1972, Brukhanov đã một mình lái xe đến thủ đô Kiev ở Ukraine và nộp đơn từ chức với Bộ trưởng Bộ năng lượng và Điện khí.
Nhưng thay vì được chấp nhận, cấp trên đã xé lá đơn ngay trước mặt Brukhanov và ra lệnh cho ông ấy quay trở lại làm việc. Tại khoảnh khắc đó, Brukhanov đã nhận ra ông không thể quay đầu lại được nữa.
Trở lại Chernobyl, thứ Brukhanov nhận được vẫn là những thiết bị kém chất lượng đi kèm những lời hối thúc. Ông ấy đã làm việc quên ăn quên ngủ. Có những khoảng thời gian người ta có thể tìm thấy Brukhanov ở nhà máy bất cứ lúc nào muốn gặp. Ông ấy trực 24/24, sống bằng cà phê và thuốc lá.
Trong mọi cuộc họp Brukhanov đều mệt mỏi và không bao giờ phản đối ý kiến từ người khác, dù cho họ đang muốn cắt góc mọi thứ, mọi công đoạn có thể. Ban đầu, ông ấy đã phản đối, nói rằng điều đó không ổn, nhưng chỉ thị của lãnh đạo chỉ vỏn vẹn một câu: "Cứ làm đi". Và Brukhanov đã làm.
Quy định của Liên Xô rằng mái nhà máy cần phải được làm từ vật liệu chống cháy. Nhưng họ đã không gửi xuống Chernobyl bất kỳ một vật liệu nào đáp ứng được yêu cầu. Brukhanov đã phải lợp mái lò phản ứng số 4 bằng nhựa đường. Ông ấy cũng cắt đi bài thử nghiệm an toàn đã gây ra thảm họa ở Chernobyl để kịp khánh thành từng hạng mục và đưa từng lò phản ứng vào khai thác.
Tất cả đã đem lại cho Brukhanov nụ cười hài lòng từ phía cấp trên. Ông được trao Huân chương Cờ đỏ Lao động và cả Huân chương Cách mạng Tháng Mười, hai trong số ba giải thưởng dân sự cao quý nhất ở Liên Xô thời kỳ đó.
Năm 1986, Brukhanov thậm chí đang được cân nhắc thăng chức lên một vị trí trong Bộ Năng lượng Liên Xô. Nhưng thảm họa Chernobyl đã xảy ra cuối cùng đã chôn vùi cuộc đời ông ấy xuống tận đáy vực sâu.
Vụ nổ ở Chernobyl đã làm tan chảy các thanh nhiên liệu uranium, phá hủy nắp lò phản ứng số 4, các ống dẫn nước làm mát và thổi bay một mảng trần. Mái lò phản ứng bằng nhựa đường tiếp tục cháy phát tán tro và bụi phóng xạ vào không khí.
Các đồng vị phóng xạ nguy hiểm, sản phẩm của quá trình phân hạch uranium như cesium-137, iodine-131, strontium-90 tràn ngập khiến không khí có vị như kim loại. Mức bức xạ xung quanh khu vực bị ảnh hưởng nặng nề nhất của nhà máy Chernobyl tăng lên đến 5,6 roentgens mỗi giây, tương đương hơn 20.000 roentgens mỗi giờ.
Các khu vực bị ảnh hưởng nhẹ hơn cũng phơi nhiễm ở mức 3-8.000 roentgens giờ. Trong so sánh, một liều bức xạ gây tử vong được ước tính vào khoảng 500 rem - tương đương với roentgen/người - hoặc lượng bức xạ cơ thể người trung bình hấp thụ khi tiếp xúc với mức 500 roentgen mỗi giờ trong 60 phút.
Điều đó có nghĩa là ở Chernobyl, một số công nhân sẽ ngay lập tức bị giết chết sau 5 phút tiếp xúc với bức xạ. Tính toán cho thấy, lượng bức xạ phát ra từ vụ nổ Chernobyl nhiều gấp 400 lần so với hai quả bom mà Mỹ thả xuống Hiroshima và Nakasaki năm 1945.
***
Cách vụ nổ 3 km, bức xạ bên trong thị trấn Pripyat đã lên tới 0,5-1,8 roengents mỗi giờ, gấp hơn 10.000 lần mức bức xạ nền thông thường. Bụi từ vụ cháy mang theo các đồng vị phóng xạ vẫn đang liên tục lắng xuống, bám trên mặt đất, nóc các tòa nhà, trên lá cây và rơi vào trong các hồ bơi.
Buổi sáng thứ 7, người dân Pripyat thức dậy như thường lệ. Họ mở cửa sổ, những hạt bụi phóng xạ vô hình tràn vào bên trong nhà, bám lên quần áo, cơ thể, đồ đạc và cả bữa sáng của họ. Một số đám cưới ngoài trời vẫn đang được tổ chức, trẻ em đi học, những người được nghỉ ở nhà làm vườn và một số người khác vẫn đang câu cá trên sông Pripyat.
Toàn bộ người dân không hay biết rằng mình đang hít vào phổi và ăn vào dạ dày những đồng vị nguy hiểm của cesium-137, iodine-131 và strontium-90 – những hạt bụi có thể tồn tại bên trong cơ thể họ hàng năm, phát ra các tia bức xạ gamma, phá hủy tế bào và cuối cùng kết liễu họ bằng một căn bệnh ung thư nào đó.
Brukhanov bây giờ biết mọi thứ đã nằm ngoài tầm kiểm soát. Ông gọi điện đến Moscow và chờ đợi một quan chức sẽ tới Chernobyl để kiểm soát tình hình.
Nhưng báo cáo về vụ nổ đã phải mất một đêm để trèo từng nấc thang một, từ biên bản cấp dưới tổng hợp cho Brukhanov tới Huyện ủy thị trấn Prypiat, sau đó lên đến Đảng ủy Bộ Điện khí hóa và năng lượng Ukraine, Ban chấp hành Trung ương Đảng cộng sản Ukraine, Đảng ủy Bộ năng lượng Liên Xô và tới Ban chấp hành Trung Ương Đảng Cộng sản Liên bang Xô Viết.
Khoảng 5 giờ sáng thứ 7 ngày 26 tháng 4, một cuộc điện thoại đánh thức người đàn ông quyền lực nhất đất nước, Mikhail Gorbachev. Thông điệp là: Đã có một vụ nổ và cháy tại nhà máy điện hạt nhân Chernobyl, nhưng lò phản ứng vẫn còn nguyên vẹn.
Nó không giúp Gorbachev hình dung được mức độ nghiêm trọng của thảm họa. Ông quyết định không triệu tập họp Bộ chính trị vào thứ 7, thay vào đó, chỉ cần điều Boris Shcherbina, Phó chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng đang đi công tác ở Siberia về Ukraine để nắm tình hình.
Một ủy ban nhà nước được thành lập để điều tra và giải quyết vụ tai nạn do Shcherbina đứng đầu cùng với phó giám đốc thứ nhất của Viện năng lượng Nguyên tử Kurchatov, Valery Legasov. Họ đến Pripyat vào tối thứ bảy ngày 26 tháng 4.
Tại thời điểm đó, 2 công nhân ở Chernobyl đã chết và 52 người phải nhập viện do nhiễm phóng xạ cấp tính, đa số là công nhân nhà máy và lính cứu hỏa dập tắt đám cháy trên mái lò phản ứng số 4.
Không mất quá nhiều thời gian để Shcherbina và Legasov nhận ra điều gì đã thực sự xảy ra ở Chernobyl và bầu không khí họ đang hít thở ở Pripyat cũng tràn ngập phóng xạ. Lệnh sơ tán thị trấn đã được Shcherbina đưa ra thảo luận với ủy ban nhà nước.
Nhưng thứ trưởng bộ y tế Yevgenii Vorobev đã bác bỏ nó, trích dẫn quy định của Liên Xô cho rằng lệnh sơ tán chỉ được thực hiện khi lượng bức xạ tích lũy lên tới 75 rem, vẫn cao hơn những gì người dân ở Pripyat hứng chịu cho tới lúc này.
Các cuộc trao đổi về và tranh cãi tiếp tục diễn ra cho đến khi Yevgenii Vorobev cảm thấy một áp lực quá lớn đặt lên vai mình. Ông ấy miễn cưỡng ra quyết định sơ tán toàn bộ 50.000 cư dân trong thị trấn Pripyat vào 10 giờ trưa ngày Chủ Nhật 27/4, 36 tiếng đồng hồ sau vụ nổ ở Chernobyl.
Cuộc sơ tán thị trấn Pripyat được tái hiện chân thực trong phim Chernobyl (2019) của HBO
"Đồng bào chú ý! Đồng bào chú ý! Hội đồng Nhân dân Thành phố Pripyat xin thông báo: Do sự cố tại nhà máy điện hạt nhân Chernobyl, điều kiện phóng xạ ở các vùng lân cận đang xấu đi. Các cấp lãnh đạo Đảng và lực lượng vũ trang đang thực hiện các bước cần thiết để khắc phục điều này. Tuy nhiên, để đảm bảo an toàn và sức khỏe tối đa cho nhân dân – đặc biệt là trẻ em – mọi người cần tạm thời sơ tán đến các khu vực gần Kiev", đài phát thanh bắt đầu phát đi những thông báo tiếng Nga bằng một giọng nữ Ukraine điềm tĩnh nhưng mạnh mẽ.
"Bắt đầu từ 14 giờ ngày 27 tháng 4 năm 1986, mỗi khu chung cư sẽ có xe bus tùy ý sử dụng dưới sự giám sát của cảnh sát và quan chức thành phố. Nhân dân nên mang theo giấy tờ tùy thân, một số đồ dùng cá nhân cần thiết và một chút lương thực… Khi tạm thời rời khỏi nơi ở của mình, các đồng chí vui lòng đảm bảo đã tắt đèn, các thiết bị điện, nước và đóng cửa sổ lại. Hãy giữ bình tĩnh và trật tự trong đợt sơ tán ngắn này".
Thông báo được phát đi phát lại, nhưng rõ ràng nhiều cư dân ở Pripyat vẫn không hiểu được mức độ nghiêm trọng của tình hình mà họ đang đối mặt. Người dân chỉ đơn giản là tuân thủ mệnh lệnh.
Họ trở về nhà, lấy giấy tờ, gói một ít quần áo vào vali du lịch, thêm một chút đồ ăn – khoai tây luộc, bánh mì và mỡ. Lũ trẻ chạy xung quanh dưới không khí nhiễm xạ, một số vẫn đang ăn kem và nghĩ rằng chúng sắp sửa có một chuyến picnic.
Đúng 14 giờ những chiếc xe bus đầu tiên chuyển bánh rời khỏi Pripyat. Phụ nữ và trẻ em được ưu tiên. Theo sau họ là một hàng dài tới hơn 1.200 chiếc xe bus nối đuôi nhau trên một quãng đường 20 km.
***
Đến 4 giờ 30 phút chiều ngày hôm đó, cuộc di tản kết thúc. Shcherbina gọi điện về Moscow báo cáo toàn bộ Pripyat đã gần như trống rỗng, chỉ còn lại những con chó chạy quanh. (Mọi người không được phép mang theo vật nuôi vì nhà chức trách cho rằng chúng đã nhiễm xạ. Vài ngày sau, cảnh sát khu vực sẽ thành lập các đội đặc nhiệm để tiêu diệt tất cả động vật còn sót lại).
Các xe tải khử nhiễm của quân đội bắt đầu tỏa ra khắp các đường phố, phun bọt xà phòng để khử nhiễm. Quân đội mặc đồ bảo hộ cũng xuất hiện đi tuần qua khắp các tòa nhà. Họ tìm thấy một số ít người già vẫn ở lại, không hiểu tại sao mình lại phải rời đi khi cuộc sơ tán chỉ diễn ra trong 3 ngày.
Trên thực tế, không một cư dân nào trong số 50.000 người ở Pripyat biết rằng họ sẽ phải rời đi mãi mãi. Và thành phố của họ, Pripyat - ốc đảo thịnh vượng của Liên Xô một thời, thiên đường nguyên tử kiểu mẫu, bây giờ bắt đầu quá trình hoang hóa và biến dần thành một thị trấn ma.
Brukhanov, Fomin và các nhân viên điều hành khác tại Chernobyl lên một trong những chuyến xe bus cuối cùng đưa họ đến Skazochny, một khu trại nằm sâu trong rừng cách nhà máy điện 30 km. Skazochny trong tiếng Nga có nghĩa là "truyện cổ tích". Đó vốn là nơi tổ chức trại hè cho con em công nhân nhà máy điện Chernobyl.
Tính đến giờ phút này, Brukhanov trên danh nghĩa vẫn là giám đốc tổ hợp điện hạt nhân lớn nhất thế giới. Nhưng điều hành các công việc chính ở Chernobyl là ủy ban nhà nước do Shcherbina đứng đầu.
Ban ngày, Brukhanov được gọi trở lại Chernobyl để giải quyết những việc vặt, tìm kiếm công nhân thay thế cho những người đã chết hoặc nhiễm phóng xạ nặng và sắp xếp lại hoạt động của 3 tổ máy RBMK còn lại.
Trên thực tế, Chernobyl là nơi cung cấp tới 15% sản lượng điện cho toàn Ukraine. Bộ năng lượng và điện khí hóa vì thế đã ra lệnh cho nhà máy phải tiếp tục sản xuất để đảm bảo các mục tiêu phát triển kinh tế.
Hơn 5.000 công nhân đã được giữ lại ở Chernobyl để khắc phục hậu quả của vụ nổ lò phản ứng số 4 và tiếp tục vận hành các lò phản ứng số 3,2 và 1 còn lại. Họ được phát đồ bảo hộ và mặt nạ phòng độc mặc dù vẫn sẽ bị phơi nhiễm với phóng xạ.
Thỉnh thoảng, công việc của Brukhanov là đi xung quanh và xác định vị trí của các xe tải chở nitơ thất lạc. Những người lái xe sợ phóng xạ trong khu vực và nhất quyết không lái xe tiến sâu hơn vào Chernobyl.
"Đi tìm nitơ ngay, hoặc là ông sẽ bị bắn", đó là một trong những mệnh lệnh mà Brukhanov nhận được. Bây giờ, ông ấy như thể một kẻ tội đồ mà ai cũng có thể sai khiến bất cứ điều gì bằng cái giọng nạt nộ và tức giận.
Đêm xuống, Brukhanov trở về trại Skazochny. Ông ấy ngủ trong thư viện, tiếp tục bị dằn vặt bởi cái ý tưởng cho rằng lò phản ứng RBMK không thể phát nổ. Cùng với các nhân viên khác ở Chernobyl, họ đã thảo luận hàng giờ mỗi đêm gần như không ngủ về những khả năng có thể xảy ra.
Ban ngày, Brukhanov trở lại nhà máy điện làm việc trong trạng thái kiệt quệ, đôi khi còn bị cuốn vào các cuộc thẩm vấn mệt mỏi với ủy ban điều tra.
Khoảng 3 tuần sau khi thảm họa xảy ra, ủy ban nhà nước cảm thấy Brukhanov không thể làm việc được nữa. Họ cho phép ông ấy nghỉ một tuần để về Crimea thăm vợ và hai con đã sơ tán đến đó.
Trong khoảng thời gian Brukhanov nghỉ phép, Bộ trưởng Bộ năng lượng và điện khí Ukraine đã tìm kiếm một giám đốc mới thay thế ông ấy ở Chernobyl. Và khi Brukhanov quay trở lại từ kỳ nghỉ, ông ấy được sắp xếp cho một chức vụ vô thưởng vô phạt ở khối hậu cần nhà máy.
Brukhanov bây giờ biết rằng ngày phán xét của mình đang đến.
***
Ngày 3/7/1986, Brukhanov được triệu tập về Moscow để dự buổi họp kỷ luật với những nhà lãnh đạo cao nhất của Đảng cộng sản Xô Viết. Buổi họp diễn ra suốt 8 tiếng đồng hồ đi đến kết luận: Bộ trưởng Năng lượng bị khiển trách, Chủ nhiệm Ủy ban Giám sát Nhà nước về Năng lượng nguyên tử bị cách chức, Brukhanov chịu chung hình phạt cộng thêm việc bị khai trừ ra khỏi Đảng và xem xét trách nhiệm hình sự.
Bộ chính trị bỏ phiếu thông qua nghị quyết cuộc họp vào ngày 14/7. Đến ngày 19/7, thông báo chính thức về cuộc họp được phát đi trên toàn hệ thống truyền hình nhà nước Xô Viết.
Ở quên nhà Uzbekistan, mẹ của Brukhanov đã lên cơn đau tim và chết ngay sau khi xem được chương trình truyền hình. Brukhanov được cho về chịu tang trước khi ông chính thức bị bắt vào 10 giờ sáng ngày 13/8 để khởi tố theo Điều 220, khoản 2, Bộ luật Hình sự Ukraine, về tội "vi phạm các quy định về an toàn trong nhà máy hoặc cơ sở dễ xảy ra cháy nổ".
Vị cựu giám đốc nhà máy điện nguyên tử Chernobyl được áp giải đến một cơ sở của KGB tạm giam và chờ phiên toà xét xử. Trong thời gian ở đây, ngoài những lúc bị thẩm vấn, Brukhanov đã tự làm bận mình bằng cách đọc sách và tự học Tiếng Anh. Ông cảm thấy thời gian trở nên dài đằng đẵng và tiếp tục bị dằn vặt khi suy nghĩ về lý do một lò phản ứng RBMK có thể phát nổ.
Cho đến một ngày, Brukhanov tìm thấy trong đống tài liệu mà điều tra viên mang đến cho mình một lá thư. Nó được gửi bởi một trong số những chuyên gia hạt nhân tại Viện Kurchatov, đơn vị đã thiết kế lò phản ứng RBMK.
Lá thư tiết lộ cho Brukhanov sự tồn tại của những tài liệu mật về lò phản ứng RBMK, những ghi chép về lỗi thiết kế của nó đã được Viện Kurchatov và NIKIET phát hiện ngay từ những ngày đầu.
Nhưng họ đã giấu Brukhanov và các nhân viên của ông, giấu cả nhà lãnh đạo tối cao của họ Mikhail Gorbachev và cả hệ thống Liên Xô từ trên xuống dưới trong suốt 16 năm qua. Một lò phản ứng RBMK sẽ bị mất ổn định khi chạy ở công suất thấp, nó có các lỗ hổng nghiêm trọng như hệ số rỗng dương và đầu các thanh điều khiển bọc chì.
Nói tóm lại, lò phản ứng RBMK hoàn toàn có thể phát nổ. Nhưng Brukhanov không hề biết điều đó, cả các nhân viên cấp dưới của ông cũng vậy. Trong suốt 16 năm, Brukhanov đã được giao nhiệm vụ xây dựng, và vận hành một cơ sở hạt nhân lớn nhất hành tinh với lời hứa nó không thể phát nổ. Nhưng bây giờ, họ lại buộc tội ông "vi phạm các quy định về an toàn trong nhà máy hoặc cơ sở dễ xảy ra cháy nổ".
Trước những sức ép từ phía dư luận đòi hỏi phải có người cụ thể chịu trách nhiệm cho thảm họa ở Chernobyl, Brukhanov không thể thoát khỏi định mệnh của một con dê tế thần. Ông ấy bị buộc thêm tội lạm quyền theo điều 165 Bộ Luật hình sự Ukraine và cố tình báo cáo sai kết quả đo bức xạ tại nhà máy điện hạt nhân Chernobyl dẫn đến sự trì hoãn sơ tán nhà máy và ở thị trấn Pripyat.
Cuối cùng, Brukhanov đã phải nhận mức án tổng cộng 10 năm tù lao động khổ sai trong phiên toàn diễn ra từ ngày 7-30/7/1987. Các thuộc cấp của ông ấy, kỹ sư trưởng Fomin và phó kỹ sư trưởng Dyatlov nhận cùng mức án 10 năm tù với cáo trạng tương tự.
Trong những lời nói sau cùng của mình tại tòa, Brukhanov đã phủ nhận toàn bộ cáo trạng và nói rằng mình chỉ có trách nhiệm trên cương vị người đứng đầu. Fomin và Dyatlov đã giấu ông tự mình thực hiện cuộc thử nghiệm trong khi ông đang ngủ, bản thân Viện Kurchatov và NIKIET đã giấu tất cả họ về nguy cơ phát nổ của lò phản ứng RBMK.
Brukhanov đã báo cáo mức phóng xạ tại Chernobyl bằng con số tối đa mà họ có thể đo được và việc sơ tán thị trấn Pripyat đã vượt quá thẩm quyền của ông ấy.
Ngày 26 tháng 4 năm 2021, tròn 35 năm sau thảm họa ở Chernobyl, các hợp chất phóng xạ như cesium-137 và strontium-90 mới trải qua vòng bán rã đầu tiên kéo dài 30 năm của chúng. Điều đó có nghĩa là gần một nửa các chất phóng xạ được phát tán này vẫn còn tồn tại trong môi trường.
Các nghiên cứu ước tính vụ nổ ở Chernobyl đã thổi bay 27 kg cesium-137 vào bầu khí quyển. Nó vẫn để lại một nồng độ phóng xạ lớn trên diện tích 4.000 km2 xung quanh Chernobyl khiến khu vực này không thể sinh sống hoặc canh tác nông nghiệp ít nhất trong hàng trăm năm nữa.
Để kiểm soát, chính quyền và quân đội Liên Xô đã thiết lập một vùng loại trừ hạt nhân có bán kính 30 km xung quanh nhà máy điện Chernobyl. Ngoài 50.000 cư dân ở Pripyat, đã có thêm 68.000 người khác phải sơ tán khỏi khu vực chịu ảnh hưởng phóng xạ nặng nề.
Liên Xô đã huy động 18 tỷ rúp – tương đương 68 tỷ USD ngày nay cho các nỗ lực khử nhiễm bao gồm việc xây dựng một quan tài bằng bê tông khổng lồ bao bọc lấy lò phản ứng số 4. Nhưng về cơ bản, khu vực loại trừ xung quanh Chernobyl vẫn bị bỏ hoang cho đến ngày nay.
***
Brukhanov được trả tự do ngày 11 tháng 9 năm 1991, chỉ hai tháng trước khi Liên Xô tan rã. Tại thời điểm đó, cựu giám đốc nhà máy điện hạt nhân Chernobyl mới chấp hành được bản án 5 năm nhưng vì cải tạo tốt nên đã được ân xá theo các quy tắc của hệ thống tư pháp Liên Xô cũ.
Chừng đó thời gian đủ khiến Brukhanov trở nên hốc hác ở tuổi 55. Ông ấy đã trải qua quãng thời gian cô độc và khổ nhọc ở nhà tù Donesh, không nói chuyện và đụng chạm tới bất kỳ ai.
Ngày ra tù, Valentina đón chồng mình về căn hộ mới của họ ở Kiev. Đây là một khu tái định cư dành cho nhân viên nhà máy điện Chernobyl. Họ gọi nó là Little Pripyat và Brukhanov đã gặp lại rất nhiều đồng nghiệp và cấp dưới của mình ở đó.
Ông cũng lần đầu tiên gặp đứa cháu ngoại 5 tuổi của mình và phải bắt đầu hòa nhập với một cuộc sống hoàn toàn mới. Đảng cộng sản Liên Xô tan rã, nhà nước ông từng phục vụ cũng không còn tồn tại. Ngày 26/12/1991, Tòa án tối cao Liên Xô gửi trả đơn kháng cáo của Brukhanov và nói rằng họ sẽ không xem xét nó nữa vì đơn giản bản thân tòa án tối cao Xô Viết sẽ giải thể ngay sau đó.
Nhưng không cần phải kháng cáo, những trách nhiệm mà Brukhanov phải chịu dưới cương vị cựu giám đốc nhà máy điện Chernobyl cũng dần mờ nhạt và bị cuốn trôi theo những sai phạm không thể kể xiết của các quan chức khác trong Đảng dần bị phanh phui.
Năm 1992, Brukhanov trở về Pripyat với mong muốn một lần nữa được phục vụ cho nhà máy điện hạt nhân mà chính tay ông đã xây dựng. Ông cũng trở lại căn hộ cũ của mình, trên tầng 4 của Tòa nhà 13/34 nhìn ra Phố Kurchatov.
Cửa trước của nó đã hỏng bản lề, hành lang dẫn vào trong được bao phủ bởi một lớp bụi dày đặc màu xám nhạt. Mọi căn phòng hầu như trống trơn, có một bức ảnh còn sót lại, một chiếc giày cao gót cũ của Valentina trên sàn nhà.
Từ ban công nhìn, Brukhanov vẫn có thể nhìn thấy tòa chung cư 10 tầng đối diện. Dòng khẩu hiệu trên nóc của nó đã bị rụng mất một chữ nhưng vẫn còn đọc được: "Hãy để nguyên tử trở thành một người công nhân, thay vì trở thành một người lính".
"Thà tôi không trở lại thì hơn. Thành phố do chính tay mình xây dựng, bây giờ, chẳng còn ai nữa. Các căn hộ bị lục tung, những cánh cửa bị xé toạc. Ngay cả những bức ảnh cũ cũng chẳng còn nữa", Brukhanov nói trong một cuộc phỏng vấn năm 2006.
Nằm trong Khu vực loại trừ hạt nhân, Pripyat lúc này đã trở thành một thị trấn ma tĩnh lặng và trống rỗng. Không còn những bước chân háo hức của những công dân nguyên tử kiểu mẫu, không còn tiếng lũ trẻ nô đùa trên bãi cỏ, những ồn ào náo nhiệt ở trung tâm mua sắm, các bể bơi công cộng và dọc theo bờ sông Pripyat.
Mọi thứ bây giờ chỉ còn lại hoang tàn, những hạt cây dương bay lơ lửng trong gió gieo xuống những mầm sống khắp nơi. Những bụi rậm xâm chiếm vào quảng trường thành phố.
Một rừng liễu, thông và lê dại chiếm đóng sân bóng. Một cây bạch dương non mọc bật ra từ bậc thềm tòa nhà điều hành. Những cụm sồi và keo biến một đoạn rộng của phố Kurchatov thành một con đường rừng rải rác.
Địa y thích nghi với phóng xạ bám vào từng tòa nhà, ăn mòn nó cùng với nước và băng. Đâu đó đã có những mảng bê tông sụp đổ. Những kẻ trộm ve chai đã lẻn vào thành phố, cậy tung và tước đi hầu hết mọi mảnh kim loại trong cấu trúc của nó: Bê tông mất cốt thép, đường phố bị xé toạc và đào lên những ống kim loại và dây cáp bên dưới. Từng căn hộ bị đục mất bộ tản nhiệt.
Pripyat giờ đã trở thành một thị trấn ma, một khu vực không thể sinh sống trong ít nhất hàng trăm năm nữa.
Những cấu trúc kim loại duy nhất còn lại có lẽ là những thứ quá khổ, không thể mang đi được hoặc đã bị gỉ sét đến gớm giếc: đèn đường, một vòng đu quay khổng lồ, những mái nhà trong khu vui chơi.
tàn phá và xóa bỏ những gì mà con người cố gắng dựng lên, ngay phía bên trên đầm lầy đầy cỏ dại mà Brukhanov đã chứng kiến chiếc cọc đầu tiên của Chernobyl được đóng xuống.
***
Bị lãng quên như chính thành phố ông từng xây dựng, có thông tin nói rằng Brukhanov đã lặng lẽ trở lại nhà máy điện hạt nhân Chernobyl và làm việc như một nhân viên phòng kỹ thuật vô danh.
Ukraine vẫn tiếp tục mở cửa nhà máy cho tới tận tháng 12 năm 2000, trước khi họ đóng cửa và tháo dỡ lò phản ứng số 3, tổ máy RBMK cuối cùng ngay sát chiếc quan tài bê tông được đóng kín. Năm 2016, trước nguy cơ phóng xạ tiếp tục rò rỉ, Ukraine đã đóng thêm một lớp inox phủ ra bên ngoài chiếc quan tài cũ.
Hơn 30 năm sau thảm họa ở Chernobyl, Brukhanov lúc này cũng đã hơn 80 tuổi. Sức khỏe của vị cựu giám đốc, cha đẻ tổ hợp điện hạt nhân lớn nhất hành tinh đã bị tàn phá bởi 250 rem phóng xạ mà ông nhiễm phải và 5 năm cuộc sống tù đầy.
Brukhanov vẫn cống hiến những ngày làm việc cuối cùng của mình cho một công ty năng lượng nhà nước Ukraine và đảm nhận một vị trí khiêm tốn ở bộ phận thương mại quốc tế Bộ Năng lượng và Điện khí.
Ông nghỉ hưu vì mất sức lao động, giảm sút thị lực và ba lần bị đột quỵ.
Năm 2016, Adam Higginbotham, tác giả cuốn sách "Midnight in Chernobyl" đã tìm đến căn hộ của Brukhanov ở Kiev nơi ông đang sống cùng với vợ mình, Valentina, trước khi bước sang tuổi 80.
Vị cựu giám đốc đầu tiên của nhà máy điện hạt nhân Chernobyl ngày càng sống ẩn dật. Ông nằm trên chiếc ghế dài màu xanh lá cây trong căn hộ nhỏ, đầu tựa vào gối. Brukhanov mặc một chiếc áo phông xanh nhạt, quần tể thao màu xanh nước biển và đi tất dày.
Tóc ông đã bạc trắng, da ông ấy khô, bệch ra như giấy. Đôi mắt Brukhanov màu xanh đen vô hồn khi nhìn vào khoảng không phía trước. Nhưng khi Higginbotham bắt đầu hỏi về Chernobyl, về quá trình ông đã nhào nặn và xây dựng lên Pripyat, anh thấy mắt Brukhanov cứng lại thành màu xanh ngọc bích.
"Trong một khoảnh khắc, tôi cảm thấy vị giám đốc nhà máy Viktor Brukhanov đã trở lại –người đã chiến thắng Huân chương Cờ Đỏ vì Lao động Xã hội Chủ nghĩa, người nắm giữ Huân chương Cách mạng Tháng Mười - đang nhìn thẳng vào mắt tôi", Higginbotham viết.
Năm 2019, HBO phát hành mini seri Chernobyl, trong đó, Viktor Brukhanov được xây dựng như một nhân vật phản diện thủ vai bởi diễn viên người Anh Con O’Niell. Trong phim, người xem có thể thấy một Brukhanov nóng nảy, bảo thủ và ngu ngốc.
Nhưng Viktor Brukhanov ngoài đời thực không hề giống như vậy. Sau khi mini seri Chernobyl của HBO được phát hành, Oleg, con trai duy nhất của Brukhanov nói rằng cha mình đã quá yếu để có thể xem được nó. Mắt Brukhanov gần như đã mù hẳn.
Oleg đã xem cả 5 tập phim để khẳng định: Ngoài ngoại hình xuất sắc thì tính cách nhân vật Brukhanov được xây dựng trong phim không giống với cha anh ngoài đời. "Có những thứ đã bị thổi phồng quá đáng. Có một số điều không hoàn toàn đúng về cha tôi", anh nói.
"Tính tình của cha tôi hòa nhã hơn rất nhiều. Ông ấy tốt hơn nhiều. Cha tôi không bao giờ quát mắng mọi người. Tôi cũng đã nghe một số người biết ông nói lại, rằng họ không đồng ý [với hình ảnh một Brukhanov được xây dựng như trong Chernobyl của HBO]. Nhìn chung, mọi người đều nói rằng ông ấy không phải một con người như vậy".
-Hết-
Lấy link