Loài cá mất hàng triệu năm để tiến hoá, lên cạn lại thành mồi nhậu

Hành trình tiến hóa rời biển lên cạn

Trong lịch sử tiến hóa, việc sinh vật rời bỏ môi trường nước để tìm chỗ đứng trên đất liền luôn được xem là bước ngoặt mang tính căn bản. Điều này mở ra khả năng hình thành những dạng sống mới, đa dạng hơn và phức tạp hơn.

Trên Trái Đất sơ khai, mọi sự sống đều bắt đầu trong đại dương. Khi đó hành tinh bị bao phủ gần như hoàn toàn bởi nước biển. Sự thay đổi của khí hậu, địa chất và nguồn dinh dưỡng qua hàng trăm triệu năm đã thúc đẩy một số nhóm sinh vật thử tiến vào những không gian mới nằm ngoài đại dương.

Ngày nay chúng ta nhìn thấy nhiều nhóm sinh vật có khả năng tồn tại trên cạn như động vật có xương sống hoàn chỉnh, động vật lưỡng cư hay những loài cá có tập tính đi lại ở bờ biển.

Trong số đó có một nhóm cá đặc biệt khiến các nhà sinh học quan tâm vì chúng mang theo bộ dấu vết tiến hóa rất rõ.

Nhóm cá này từng sống chủ yếu ở vùng bãi bùn, cửa sông và rừng ngập mặn. Qua hàng triệu năm, chúng dần hình thành bộ đặc điểm độc đáo giúp tồn tại bên ngoài mặt nước trong thời gian tương đối lâu, từ cách di chuyển đến hô hấp và cân bằng cơ thể.

Đó là nhóm cá thòi lòi, thuộc phân họ Oxudercinae.

Những đặc điểm sinh học hé lộ hướng tiến hóa mới

Điểm nổi bật nhất của cá thòi lòi nằm ở khả năng rời mặt nước trong nhiều giờ liền mà vẫn vận hành các chức năng sống một cách bình thường.

Chúng có thể trườn, bật nhảy hoặc leo lên những mảng bùn ẩm để săn côn trùng, nhờ đôi vây trước đã phát triển thành cấu trúc đủ khỏe để chịu lực cơ thể và tạo đà khi di chuyển trên cạn.

Song song với đó, hệ hô hấp của cá cũng biến đổi theo hướng tinh vi hơn. Lớp da mỏng, giàu mạch máu luôn được giữ ẩm giúp chúng trao đổi khí trực tiếp với môi trường.

Khoang miệng và hầu đóng vai trò như buồng giữ ẩm tạm thời, còn mang được gia cố để không xẹp lại khi ra khỏi nước, duy trì được lượng ẩm tối thiểu cần thiết cho việc hô hấp.

Khi cần quay lại nước, vây vẫn giữ khả năng bơi lội. Nhìn tổng thể, hệ vận động của cá thòi lòi đang nằm giữa hai dạng. Một phần vẫn còn đặc điểm của các loài cá sống ven bờ và một phần đã tiến gần với sinh vật lưỡng cư.

Nhờ sự kết hợp của các cơ chế này, cá thòi lòi có thể sống xa vùng sóng vỗ và mở rộng phạm vi hoạt động vào sâu trong các bãi bùn ngập mặn.

Các nhà sinh học xem đây là minh chứng rõ ràng cho tiến hóa hội tụ, khi một loài cá hiện đại tự hình thành những đặc điểm trông giống tổ tiên xa xưa của động vật bốn chân, dù chúng không hề có mối liên hệ trực tiếp trong lịch sử tiến hóa.

Con người trở thành rào cản lớn nhất trong hành trình tiến hóa

Một số chuyên gia ước tính quá trình hình thành các đặc điểm giúp cá thòi lòi thích nghi với môi trường bán cạn được cho là kéo dài hàng triệu năm trong lịch sử tiến hóa riêng của chúng.

Điều đó cho thấy sự bền bỉ của tiến hóa trước khi tạo được một cấu trúc sinh học có khả năng vận hành hiệu quả ngoài môi trường nước.

Thế nhưng bước ngoặt vừa tạo được lợi thế sinh tồn lại trở thành điểm yếu khi sinh vật này chạm trán con người.

Cá thòi lòi là nguyên liệu quen thuộc trong nhiều món ăn dân dã ở vùng ven biển Việt Nam. Hương vị thịt thơm, hơi dai, giàu dinh dưỡng khiến giá trị thương phẩm của chúng tăng mạnh.

Khi nhìn lại con đường tiến hóa dài đằng đẵng của loài cá này, nhiều nhà sinh học đưa ra nhận xét đầy chua xót. Việc một loài cá hiện đại có thể tích lũy những đặc điểm cho phép sống bán cạn qua hàng triệu năm thích nghi là một thành tựu hiếm gặp.

Thế nhưng thành tựu ấy trở nên mong manh khi sự xuất hiện của con người tạo ra sức ép lớn hơn bất kỳ áp lực tự nhiên nào. Không chỉ cá thòi lòi mà nhiều loài khác cũng rơi vào tình cảnh tương tự. Sự mở rộng khai thác của con người khiến những lợi thế tiến hóa trở nên bất lực.

Nếu nhìn ở góc độ sinh thái, cá thòi lòi đang đứng trước ngã rẽ. Việc tiếp tục phát triển theo hướng sống bán cạn gặp rủi ro lớn vì xu hướng khai thác ngày càng tăng.

Môi trường tự nhiên của cá thòi lòi chủ yếu là vùng bãi bùn và nước lợ ven biển, vì vậy chúng khó có khả năng di chuyển sang các vùng biển sâu hay xa bờ để tránh tác động của con người.

Do đó nhiều chuyên gia xem cá thòi lòi như một biểu tượng cho nghịch lý tiến hóa trong bối cảnh hiện đại. Dù đã trải qua quá trình thích nghi lâu dài trong tự nhiên nhưng lại đối mặt nguy cơ suy giảm nhanh chóng kể từ khi chịu tác động của con người.