Trong nhiều thập kỷ, việc điều trị rắn cắn vẫn dựa vào công nghệ cũ kỹ từ thế kỷ 19: tiêm nọc rắn vào ngựa, rồi lấy huyết thanh để trung hòa độc tố. Nhưng giờ đây, các nhà khoa học đang tìm cách tạo ra một loại thuốc giải độc "phổ quát", có thể cứu người khỏi nhiều loài rắn khác nhau chỉ bằng một mũi tiêm. Câu hỏi là: liệu giấc mơ đó có khả thi hay chỉ là một lời hứa viển vông?
Câu chuyện bắt đầu với Jacob Glanville, giám đốc điều hành công ty công nghệ sinh học Centivax (Mỹ). Khi ông gặp Tim Friede, một nhà nghiên cứu bò sát tự học nổi tiếng với khả năng miễn nhiễm với nọc độc của nhiều loài rắn chết người, lời đầu tiên Glanville nói ra là: "Tôi muốn có một ít máu của anh". Đằng sau câu nói ấy là cả một dự án đầy táo bạo: tạo ra thuốc giải độc có thể vô hiệu hóa hầu hết các loại nọc rắn trên thế giới.
Trong suốt hơn 20 năm, Tim Friede đã tự biến cơ thể mình thành một "phòng thí nghiệm sống". Ông tự tiêm cho mình nọc độc từ rắn hổ mang, mamba đen, taipan, cạp nong và nhiều loài khác, lên tới hơn 800 lần. Cơ thể ông dần tạo ra các kháng thể mạnh mẽ chống lại nhiều loại độc tố khác nhau. Với Glanville, những kháng thể đó chính là kho báu sống, thứ nguyên liệu quý giá giúp mở đường cho loại huyết thanh kháng nọc "phổ rộng" đầu tiên trên thế giới.
Nọc rắn là một hỗn hợp cực kỳ phức tạp, có thể chứa tới 70 loại độc tố khác nhau. Mỗi loài rắn, thậm chí cùng một loài ở các vùng địa lý khác nhau, lại tạo ra những biến thể độc tố riêng biệt. Chỉ một thay đổi nhỏ trong cấu trúc hóa học cũng đủ khiến thuốc giải độc trở nên vô dụng. Nhưng Glanville tin rằng mọi nọc độc đều có chung một điểm yếu: chúng đều là biến thể của khoảng 10 loại protein cơ bản, nghĩa là vẫn có những "vị trí liên kết" tương tự mà kháng thể có thể nhắm vào.
Từ mẫu máu 40ml của Friede, Glanville hợp tác với nhà hóa sinh Peter Kwong và nhóm nghiên cứu tại Viện Y tế Quốc gia Mỹ (NIH) và Đại học Columbia. Họ tách chiết DNA, tạo ra thư viện kháng thể và tìm ra các kháng thể có khả năng trung hòa độc tố của nhiều loài rắn khác nhau.
Kết quả được công bố năm 2025 trên tạp chí Cell: hỗn hợp gồm ba thành phần, trong đó có hai kháng thể được đặt tên là LNX-D09 và SNX-B03 cùng một loại thuốc có tên varespladib đã giúp chuột sống sót khi bị tiêm nọc độc từ 19 loài rắn thuộc họ rắn hổ mang.
Cụ thể, hỗn hợp này bảo vệ hoàn toàn chuột khỏi 13 loài và làm giảm đáng kể triệu chứng ở sáu loài còn lại. Đây được xem là bước tiến lớn trong hành trình tạo ra thuốc giải độc phổ quát. Glanville tin rằng một loại "huyết thanh toàn năng" có thể nằm trong tầm tay con người.
Tuy nhiên, không phải ai cũng đồng tình. Andreas Hougaard Laustsen-Kiel, chuyên gia về công nghệ sinh học tại Đại học Kỹ thuật Đan Mạch cho rằng ý tưởng này tuy hấp dẫn nhưng không thực tế. "Rắn cắn không phải là một căn bệnh.
Mỗi loài rắn lại có nọc độc riêng biệt, và các độc tố ở châu Phi đôi khi hoàn toàn khác với châu Mỹ," ông nói. Theo ông, việc tìm kiếm một loại thuốc duy nhất cho tất cả các loài rắn chẳng khác nào "tạo ra một viên thuốc trị cùng lúc Alzheimer, ung thư và tiểu đường".
Laustsen-Kiel cho rằng thay vì một loại thuốc duy nhất, giải pháp khả thi hơn là tạo ra một "bộ" các huyết thanh đặc hiệu theo từng khu vực địa lý, nơi các loài rắn có thành phần nọc độc tương đồng. Bằng cách này, các trung tâm y tế có thể nhanh chóng lựa chọn loại huyết thanh phù hợp mà vẫn tiết kiệm chi phí sản xuất.
Thực tế, việc phát triển thuốc giải độc phổ quát còn vấp phải nhiều rào cản khác. Hiện nay, hầu hết huyết thanh kháng nọc vẫn được sản xuất bằng cách tiêm nọc độc vào động vật như ngựa hoặc cừu rồi tách lấy kháng thể. Phương pháp này không chỉ tốn thời gian, mà còn tiềm ẩn nguy cơ gây dị ứng, sốc phản vệ cho người bệnh do kháng thể có nguồn gốc động vật.
Một hướng đi mới đang được kỳ vọng là sử dụng công nghệ kháng thể đơn dòng ở người (monoclonal antibody - mAb). Đây là các kháng thể được tạo ra trong phòng thí nghiệm, được thiết kế để phù hợp với hệ miễn dịch của con người, đồng thời có thể trung hòa nhiều biến thể độc tố cùng lúc.
Năm 2024, nhóm nghiên cứu của tiến sĩ Kartik Sunagar tại Viện Khoa học Ấn Độ đã thử nghiệm hơn 50 tỷ kháng thể tổng hợp của người và chọn ra được một kháng thể có khả năng trung hòa nọc độc của hàng loạt loài rắn nguy hiểm như rắn hổ mang chúa, rắn mamba đen và rắn cạp nong. "Nếu bạn vô hiệu hóa được một thành phần cốt lõi trong nọc rắn, bạn có thể vô hiệu hóa toàn bộ độc tố", Sunagar giải thích.
Vấn đề lớn nhất hiện nay không còn nằm ở khoa học, mà ở khả năng sản xuất hàng loạt. "Một thuốc giải độc càng có nhiều thành phần thì càng đắt đỏ", Sunagar nói. "Và ở những nơi chịu ảnh hưởng nặng nề nhất bởi rắn cắn như châu Phi, Nam Á hay Nam Mỹ thì chi phí là rào cản lớn nhất".
Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), mỗi năm có tới 138.000 người tử vong vì rắn độc cắn, phần lớn ở các quốc gia đang phát triển. Con số thực tế có thể còn cao hơn vì nhiều nạn nhân không được tiếp cận dịch vụ y tế hoặc không biết họ bị rắn độc cắn. Trong khi đó, việc xác định chính xác loài rắn và tìm đúng loại huyết thanh tương ứng lại là cuộc đua với thời gian.
Centivax hiện đang chuẩn bị thử nghiệm loại thuốc mới của mình trên chó bị rắn cắn tại Úc, trước khi tính đến thử nghiệm trên người. Đồng thời, Glanville và đồng nghiệp cũng bắt đầu phát triển một loại huyết thanh tương tự dành cho họ rắn lục, nhóm rắn độc phổ biến ở châu Á và Nam Mỹ.
Dù còn nhiều tranh cãi, hầu hết các chuyên gia đều đồng ý rằng nghiên cứu của Glanville đã mở ra một hướng đi đầy tiềm năng. Thay vì một loại thuốc "toàn năng", tương lai có thể là một "bộ thuốc giải độc toàn cầu", mỗi loại được tối ưu cho từng khu vực, nhưng có khả năng bảo vệ con người khỏi phần lớn các loài rắn nguy hiểm nhất hành tinh.
Như lời Glanville chia sẻ: "Điều chúng tôi đang làm không chỉ là chế tạo thuốc. Chúng tôi đang cố gắng thay đổi cách mà thế giới chống lại rắn độc, từ công nghệ cũ kỹ của thế kỷ 19 sang một giải pháp sinh học hiện đại có thể cứu sống hàng trăm nghìn người mỗi năm".
Và có lẽ, trong tương lai không xa, những vết rắn cắn vốn là nỗi ám ảnh hàng nghìn năm của loài người sẽ không còn là bản án tử nữa.
Lấy link