Tại nhiều địa điểm khảo cổ khắp miền Nam nước Pháp và Tây Ban Nha, các nhà khoa học đã dành nhiều năm để phân tích hàng ngàn chiếc răng động vật có niên đại lên tới 8.000 năm. Những di vật khảo cổ này, đặc biệt là các mẫu răng hàm của cừu và dê, không chỉ đơn thuần là những mảnh xương cũ kỹ mà còn là những bằng chứng sống động về sự thay đổi sâu sắc mà động vật đã trải qua khi được con người thuần hóa.
Một nghiên cứu đột phá từ Đại học Montpellier (Pháp) vừa công bố trên tạp chí Philosophical Transactions of the Royal Society B đã chỉ ra rằng, mặc dù được chăn thả chung với nhau hàng thiên niên kỷ, cừu và dê đã phát triển theo những con đường tiến hóa rất khác nhau.
Kết quả phân tích chi tiết 2.980 chiếc răng hàm dưới thứ ba của cừu và dê khảo cổ và hiện đại đã cho thấy một mô hình rõ rệt. Nhóm nghiên cứu đã sử dụng một phương pháp tiên tiến gọi là hình thái học hình học (geometric morphometrics), cho phép họ đo lường và phân tích hình dạng răng với độ chính xác đáng kinh ngạc.
Bằng cách áp dụng kỹ thuật này, các nhà khoa học đã theo dõi sự thay đổi của răng qua sáu giai đoạn văn hóa, từ thời kỳ đồ đá mới đến thời hiện đại. Điều đặc biệt là răng được xem là một công cụ quý giá trong khảo cổ học bởi hình dạng của chúng chịu ảnh hưởng mạnh mẽ bởi di truyền, ít bị tác động bởi các yếu tố môi trường và được bảo quản cực kỳ tốt trong các di vật chôn cất.
Dữ liệu cho thấy cừu đã tiến hóa với sự đa dạng hình thái lớn hơn, với nhiều hình dạng và kích thước khác nhau. Ngược lại, dê lại duy trì sự đồng nhất đáng kinh ngạc trong suốt hàng nghìn năm. "Các mô hình riêng biệt đã xuất hiện rõ ràng", các tác giả viết. "Cừu thể hiện tính biến dị cao hơn, có thể phản ánh việc lai tạo chọn lọc cho nhiều mục đích khác nhau. Ngược lại, dê thể hiện tính đồng nhất cao hơn".
Ngay cả khi hai loài sống cạnh nhau, dưới cùng áp lực môi trường, quỹ đạo tiến hóa của chúng vẫn tách biệt. Sự khác biệt này trở nên rõ rệt nhất vào thời Trung Cổ, trùng khớp với một thay đổi khác được ghi nhận trong lịch sử nông nghiệp.
Các nhà khoa học khẳng định rằng con người không trực tiếp chọn lọc động vật dựa trên hình dạng răng của chúng. Tuy nhiên, hình dạng và kích thước răng lại phản ánh những áp lực chọn lọc rộng lớn hơn.
Khi con người lai tạo cừu để có thân hình lớn hơn hoặc hình dạng hộp sọ cụ thể, hình dạng và kích thước răng hàm cũng thay đổi theo. Điều này dễ thấy ở loài cừu, loài vật đã được lai tạo chọn lọc qua hàng ngàn năm để lấy thịt, sữa và đặc biệt là len.
"Cừu từ lâu đã là trụ cột kinh tế của nhiều xã hội nông nghiệp chăn nuôi", các tác giả lưu ý. "Sự đa dạng trong mục đích sử dụng này đã thúc đẩy một lịch sử chăn nuôi phong phú, dẫn đến sự đa dạng về hình thái, thích nghi với nhiều chức năng khác nhau theo thời gian và khu vực".
Ngược lại, sự ổn định của loài dê theo thời gian đã khiến các nhà nghiên cứu bối rối. Tại sao chúng không thay đổi nhiều hơn? Dê, loài thường bị kỳ thị ở châu Âu thời tiền hiện đại vì khả năng phá hoại cây cối và gặm cỏ bừa bãi, đôi khi bị pháp luật hạn chế. Vào thế kỷ 18, lệnh cấm chăn thả dê tự do đã trở nên phổ biến ở Pháp và các khu vực khác của châu Âu.
Các nhà nghiên cứu lưu ý: "Những hạn chế đã dẫn đến việc giảm số lượng đàn dê ở một số khu vực nhất định". Điều này, đến lượt nó, có thể đã kìm hãm sự đa dạng về hình thái. Ngoài ra, dê chủ yếu được nuôi để lấy sữa. Ở nhiều nơi, chúng được gọi là "bò của người nghèo" vì chúng khỏe mạnh, dễ thích nghi và được đánh giá cao vì khả năng phục hồi hơn là năng suất.
Câu chuyện tiến hóa của chúng phản ánh sự kiềm chế đó. Về cơ bản, cừu được nuôi cho nhiều mục đích khác nhau và chọn lọc nhân tạo diễn ra theo những cách khác nhau. Đối với dê, đó chỉ là một mục đích duy nhất.
Một yếu tố khác có thể là di truyền. Nghiên cứu phát hiện ra rằng dê ban đầu có ít biến thể về hình dạng răng hơn cừu, điều này có thể cho thấy cơ sở di truyền hẹp hơn hoặc việc nhân giống ít chọn lọc hơn ở các quần thể ban đầu. Điều này đã góp phần vào hình thái tương đối ổn định của chúng theo thời gian.
Và còn vấn đề về ý định nữa. Những người chăn nuôi thường đầu tư nhiều công sức hơn vào việc cải tiến các giống cừu cho nhiều mục đích khác nhau. Đến thời hiện đại, riêng nước Pháp đã có gần 50 giống cừu được công nhận và chỉ có 19 giống dê.
Phát hiện này cũng củng cố một xu hướng lớn hơn trong lịch sử tiến hóa: tác động của con người không chỉ thay đổi các loài thuần hóa mà còn tác động lên cả động vật hoang dã. Một nghiên cứu khác vào năm 2025 cho thấy vào khoảng năm 1000 SCN, các loài động vật thuần hóa như cừu, lợn và gà đã tăng kích thước, trong khi các loài động vật hoang dã như hươu, cáo và thỏ lại giảm kích thước.
Đối với động vật hoang dã, sự giảm kích thước này là do những thay đổi về môi trường sống, chẳng hạn như rừng bị thu hẹp và săn bắn gia tăng. Ngược lại, động vật thuần hóa lại lớn hơn vì chúng chịu sự kiểm soát chặt chẽ hơn của con người, được nhân giống một cách có chủ đích và có hệ thống hơn để tăng năng suất.
Cuối cùng, lịch sử của cừu và dê cho thấy cách con người đã định hình các loài động vật – và cũng bị chúng định hình. Nó phản ánh những thay đổi trong nông nghiệp, thương mại và văn hóa qua hàng ngàn năm. "Hiểu được sự tương tác lâu dài giữa xã hội loài người, những thay đổi về môi trường và hình thái động vật là một câu hỏi cơ bản trong sinh học tiến hóa", các nhà nghiên cứu kết luận.
Câu chuyện của hai loài vật nuôi này không chỉ là một bài học về sinh học mà còn là một tấm gương phản chiếu chính lịch sử và cách chúng ta đã định hình thế giới xung quanh mình.
Lấy link