Theo Conversation, khi một quốc gia ký Hiệp ước không phổ biến vũ khí hạt nhân, cơ quan giám sát hạt nhân toàn cầu, Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA), cung cấp bằng chứng liên tục chứng minh chương trình hạt nhân của quốc gia đó chỉ phục vụ mục đích hòa bình. IAEA đảm bảo các quốc gia vận hành chương trình hạt nhân của họ trong giới hạn của thỏa thuận không phổ biến vũ khí: làm giàu thấp uranium và không lạm dụng lò phản ứng. Một phần thỏa thuận cho phép IAEA kiểm tra các địa điểm liên quan đến hạt nhân, bao gồm những chuyến thăm bất ngờ không báo trước.
Không chỉ xem xét nhật ký hoạt động, các thanh tra viên hiểu rõ những gì nên và không nên tồn tại. Khi IAEA không có mặt tại chỗ, các camera, niêm phong chống giả mạo trên thiết bị và máy đo phóng xạ theo thời gian thực hoạt động liên tục để thu thập hoặc xác minh thông tin bên trong về hoạt động của chương trình hạt nhân.
Bộ công cụ của IAEA được thiết kế để phát hiện sớm hoạt động phổ vũ khí hạt nhân. Phần lớn công việc này mang tính kỹ thuật. Bộ công cụ kết hợp giám sát, theo dõi vật liệu, phân tích dữ liệu và lấy mẫu khoa học. Nhóm thanh tra bao gồm các nhà hóa học, nhà vật lý và kỹ sư hạt nhân. Họ đếm thanh nhiên liệu đã qua sử dụng trong bể làm mát, kiểm tra niêm phong chống giả mạo trên máy ly tâm, mang thiết bị nặng đi bộ hàng kilomet qua các hành lang.
Ví dụ hồi tháng 4/2021, cả thế giới biết Iran đẩy mạnh làm giàu uranium từ cấp độ nhiên liệu lò phản ứng lên gần cấp độ sản xuất vũ khí. Thanh tra của IAEA có thể xác minh Iran đưa uranium vào hàng loạt máy ly tâm được thiết kế để làm giàu uranium từ mức 5% (sử dụng cho chương trình năng lượng) lên 60% (bước tiến gần đến mức 90% sử dụng trong vũ khí hạt nhân).
Xung quanh các cơ sở, dù để làm giàu uranium hay xử lý plutonium, camera giám sát mạch kín theo dõi vật liệu chưa khai báo hoặc hoạt động sau công việc. Niêm phong quanh cơ sở cung cấp bằng chứng những xylanh khí uranium không bị can thiệp hoặc máy ly tâm hoạt động ở mức đã khai báo. Ngoài niêm phong, máy giám sát làm giàu trực tuyến cho phép thanh tra xem xét bên trong máy ly tâm để phát hiện bất kỳ thay đổi nào trong quy trình làm giàu.
Khi thanh tra IAEA có mặt tại chỗ, họ thu thập mẫu vật môi trường như mẫu vật liệu hạt nhân trên các bề mặt, trong bụi hoặc không khí. Mẫu vật có thể tiết lộ liệu uranium có được làm giàu đến mức vượt quá giới hạn cho phép theo thỏa thuận hay không, hoặc nếu plutonium đang được sản xuất trong lò phản ứng. Mẫu vật cung cấp thông tin rất chính xác bởi chúng giúp xác định mức độ làm giàu từ một hạt nhỏ hơn hạt bụi. Nhưng quá trình kiểm tra kéo dài vài ngày hoặc thậm chí vài tuần. Nhóm thanh tra phân tích mẫu vật tại phòng thí nghiệm của IAEA bằng thiết bị tinh vi gọi là máy quang phổ khối.
Ngoài mẫu vật vật lý, thanh tra của IAEA sẽ xem xét nhật ký tồn kho vật liệu. Họ tìm kiếm hành vi điều chuyển uranium hoặc plutonium khỏi quy trình thông thường, tương tự kế toán viên theo dõi dòng chảy tài chính. Quá trình xác minh của họ được hỗ trợ bởi máy giám sát trực tuyến và cảm biến phóng xạ luôn hoạt động. Họ cũng đếm vật phẩm quan trọng và cân chúng để xác minh ghi chép trong nhật ký.
Ngoài kiểm kê vật liệu, thanh tra IAEA cũng xác định cơ sở có phù hợp với thiết kế đã khai báo hay không. Ví dụ, nếu một quốc gia mở rộng phòng máy ly tâm để tăng cường khả năng làm giàu, đó là dấu hiệu cảnh báo. Những thay đổi trong cách bố trí phòng thí nghiệm xử lý vật liệu gần lò phản ứng hạt nhân có thể là dấu hiệu cho thấy chương trình đang chuẩn bị sản xuất plutonium trái phép.
An Khang (Theo Conversation)