Sau những thảm kịch kinh hoàng như vụ rơi máy bay Air India ngày 12 tháng 6 năm 2025, nơi 260 người thiệt mạng và nhiều thi thể bị biến dạng đến mức không thể nhận dạng, việc xác định danh tính nạn nhân trở thành một thách thức khổng lồ.
Tuy nhiên, một công nghệ được coi là "tiêu chuẩn vàng" đã làm nên điều kỳ diệu: phân tích DNA. Chỉ hơn hai tuần sau thảm họa, quá trình này đã thành công xác định tất cả những người thiệt mạng. Nhưng phương pháp khoa học này thực sự hoạt động ra sao, và điều gì giúp nó trở thành chìa khóa trong việc nhận diện nạn nhân thảm họa hàng loạt?
Thu thập mẫu DNA: Cuộc chạy đua với thời gian và môi trường
Giai đoạn đầu tiên của phân tích DNA là thu thập hai loại mẫu: mẫu sau khi tử vong và mẫu trước khi tử vong. Mẫu sau khi tử vong được thu thập tại hiện trường thảm họa bởi các chuyên gia.
Cùng lúc đó, các nhà pháp y sẽ chụp ảnh răng của nạn nhân, cảnh sát thu thập dấu vân tay và ghi lại các đặc điểm nhận dạng khác như quần áo, đồ dùng cá nhân.
"Một mẫu DNA có thể được lấy từ bất kỳ mô nào của cơ thể", Kerstin Montelius, một nhà sinh học phân tử thuộc Hội đồng Y học Pháp y Quốc gia Thụy Điển, chia sẻ với Live Science . "Mẫu DNA sau đó được gửi đến phòng thí nghiệm, nơi DNA được chiết xuất từ mô".
Thách thức lớn nhất trong giai đoạn này là đảm bảo mẫu không bị nhiễm bẩn. Nguy cơ hài cốt người lẫn vào nhau sau các thảm họa hàng loạt là rất cao. Bên cạnh đó, môi trường cũng có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng mẫu DNA.
Ví dụ, nạn nhân của vụ tấn công ngày 11 tháng 9 vào Trung tâm Thương mại Thế giới đã phải chịu tác động của lửa, nhiệt độ cực cao và nước chữa cháy. Tương tự, nạn nhân của trận sóng thần Đông Nam Á năm 2004 phải đối mặt với nước biển và không khí ấm, ẩm ướt.
Để giảm thiểu nhiễm bẩn, mẫu máu hoặc mô mềm còn nguyên vẹn thường được ưu tiên. Tuy nhiên, trong những trường hợp hài cốt bị phân hủy hoặc lẫn lộn nghiêm trọng, mẫu xương và răng được ưu tiên hơn cả.
Một bài báo năm 2007 về việc giảm thiểu nguy cơ ô nhiễm lưu ý: "Khi tác động của các yếu tố môi trường cụ thể vẫn chưa chắc chắn, việc thu thập các loại mẫu mô khác nhau từ mỗi nạn nhân có vẻ hợp lý".
Phân tích và đối chiếu: Vén màn danh tính từ mã gen
Bước tiếp theo là chuẩn bị hồ sơ DNA của từng nạn nhân. Quá trình này bao gồm việc làm sạch và tách DNA từ các mẫu mô, ước tính lượng DNA hiện có và sao chép DNA bằng một enzyme để có đủ dữ liệu phân tích. Cuối cùng, các đoạn DNA được phân tách dựa trên kích thước của chúng, tạo ra một hình ảnh trực quan về DNA của một cá nhân – giống như một "dấu vân tay" di truyền độc nhất.
"Các mẫu DNA thu thập được sau đó sẽ được so sánh với các mẫu vật trước khi tử vong, tức là các vật dụng được biết là của nạn nhân, chẳng hạn như bàn chải đánh răng hoặc dao cạo râu", Jeremy Watherston, nhà sinh vật học pháp y kiêm giám đốc điều hành nghiên cứu và đổi mới tại Khoa học Pháp y Queensland, giải thích. "Hoặc, các mẫu DNA thu thập được sẽ được so sánh với các mẫu vật thu thập được từ những người thân sinh học đã biết, ví dụ như cha hoặc mẹ của nạn nhân".
Nếu được thực hiện theo tiêu chuẩn cao, phương pháp phân tích DNA này là vô cùng chính xác. Thậm chí, khi kết hợp với các phân tích hóa học khác, nó có thể được sử dụng để phân biệt cả các cặp song sinh giống hệt nhau, theo Peter Ellis, một nhà nghiên cứu pháp y người Úc, chủ trì một nhóm nhỏ thuộc nhóm công tác Nhận dạng Nạn nhân Thảm họa của Interpol.
Thách thức và những vấn đề đạo đức phía sau
Tuy nhiên, dù là một công cụ mạnh mẽ nhưng quá trình phân tích DNA vẫn đối mặt với một vài thách thức. Ellis chỉ ra: "Những hạn chế đôi khi của nó bao gồm thiết bị công nghệ cần thiết để thực hiện, và việc cần có mẫu [sau khi chết] tốt, không bị phân hủy". Đặc biệt, "Những hài cốt bị thiêu hủy hoàn toàn có thể không chứa đủ DNA để nhận dạng".
Hơn nữa, việc phân tích DNA để xác định danh tính nạn nhân của các thảm họa hàng loạt còn liên quan đến rất nhiều câu hỏi về đạo đức và văn hóa. Caroline Bennett, phó giáo sư nhân chủng học xã hội và phát triển quốc tế tại Đại học Sussex ở Anh, cho biết các vấn đề như "những giả định về vị trí và cách thức nhận dạng, cách xử lý thi thể sau khi chết và cách quản lý thảm họa" cần được cân nhắc kỹ lưỡng.
Bennett đã viết một bài báo về việc quy trình phân tích DNA có thể xung đột với các chuẩn mực xã hội, chính trị và văn hóa. Bà trích dẫn ví dụ về Iraq năm 2005, khi chính phủ kiên quyết bảo vệ sự toàn vẹn thân thể cho những người mất tích dưới thời Saddam Hussein, và yêu cầu các phần xương được thu thập để phân tích DNA phải được trả lại để chôn cất cùng với thi thể.
Bennett nhấn mạnh: "Điều quan trọng là phải cân nhắc những câu hỏi như vậy trước khi bắt đầu bất kỳ quy trình nào để đảm bảo việc xử lý người chết được thực hiện một cách tôn trọng và cẩn thận".
Phân tích DNA là một công cụ khoa học không thể thiếu trong việc xoa dịu nỗi đau của các gia đình nạn nhân thảm họa. Tuy nhiên, quá trình này đòi hỏi sự kết hợp hài hòa giữa khoa học tiên tiến và sự nhạy cảm với các yếu tố văn hóa, đạo đức, để đảm bảo mỗi hài cốt đều được xác định và xử lý một cách trọn vẹn nhất.
Lấy link